Hợp đồng dân sự là hình thức phổ biến trong các giao dịch hằng ngày giữa cá nhân, tổ chức trong nhiều lĩnh vực như mua bán, cho thuê, chuyển nhượng, vay mượn… Tuy nhiên, không phải mọi hợp đồng được ký kết đều có giá trị pháp lý. Một số hợp đồng có thể bị tuyên vô hiệu nếu vi phạm điều kiện có hiệu lực theo quy định của pháp luật dân sự hiện hành. Việc hiểu rõ dấu hiệu nhận biết hợp đồng dân sự vô hiệu và các hậu quả pháp lý liên quan sẽ giúp các bên tránh được rủi ro khi ký kết và thực hiện hợp đồng.
Hợp đồng dân sự vô hiệu là gì?
Theo Bộ luật Dân sự 2015, hợp đồng dân sự vô hiệu là hợp đồng không có giá trị pháp lý kể từ thời điểm giao kết hoặc bị tuyên vô hiệu bởi tòa án có thẩm quyền. Khi đó, hợp đồng không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ pháp lý giữa các bên, và phải được xử lý theo quy định về hậu quả của giao dịch dân sự vô hiệu.
Các dấu hiệu nhận biết hợp đồng dân sự vô hiệu
1. Chủ thể giao kết không có năng lực hành vi dân sự
Một hợp đồng sẽ bị vô hiệu nếu được giao kết bởi người mất năng lực hành vi dân sự, người chưa thành niên (không có người đại diện hợp pháp), hoặc người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự.
Ví dụ: Hợp đồng mua bán đất do người mất năng lực hành vi dân sự ký kết mà không có người giám hộ đại diện là vô hiệu.
2. Mục đích và nội dung hợp đồng vi phạm điều cấm của luật, trái đạo đức xã hội
Nếu nội dung hợp đồng có mục đích vi phạm pháp luật, gian lận, trốn thuế, hoặc trái đạo đức xã hội thì hợp đồng sẽ bị vô hiệu.
Ví dụ: Hợp đồng góp vốn bằng đất không có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất hoặc hợp đồng giả tạo nhằm che giấu giao dịch khác.
3. Hình thức hợp đồng không đúng quy định
Một số loại hợp đồng bắt buộc phải được lập bằng văn bản, có công chứng hoặc chứng thực mới có hiệu lực. Nếu không tuân thủ đúng hình thức, hợp đồng có thể bị tuyên vô hiệu.
Ví dụ: Hợp đồng chuyển nhượng đất đai không công chứng, chứng thực sẽ không có giá trị pháp lý.
4. Bên giao kết bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép
Hợp đồng được xác lập trong hoàn cảnh một bên bị lừa dối, đe dọa, hoặc cưỡng ép về tinh thần hoặc thể chất cũng bị coi là vô hiệu.
Ví dụ: Ép buộc ký kết hợp đồng vay tài sản dưới sự đe dọa tính mạng.
5. Hợp đồng giả tạo
Nếu các bên lập hợp đồng chỉ để che giấu một giao dịch khác hoặc không có thật (ký kết hình thức), thì hợp đồng đó là vô hiệu.
Ví dụ: Ký hợp đồng tặng cho tài sản để tránh thi hành án nhưng thực chất là mua bán.
Hậu quả pháp lý của hợp đồng dân sự vô hiệu
Khi một hợp đồng bị tuyên vô hiệu, các hậu quả pháp lý phát sinh bao gồm:
1. Hợp đồng không có giá trị pháp lý
Các bên không được quyền yêu cầu thực hiện nghĩa vụ theo hợp đồng. Giao dịch không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ dân sự.
2. Các bên phải khôi phục lại tình trạng ban đầu
Theo Bộ luật Dân sự 2015, khi hợp đồng vô hiệu:
- Các bên phải hoàn trả cho nhau những gì đã nhận.
- Nếu không hoàn trả được bằng hiện vật thì phải hoàn trả bằng tiền tương đương.
- Bên có lỗi gây thiệt hại thì phải bồi thường.
3. Xử lý tài sản đã chuyển giao
Tài sản đã chuyển giao phải được trả lại cho chủ sở hữu. Nếu bên nhận đã tiêu dùng, làm mất hoặc không thể hoàn trả nguyên trạng thì phải bồi thường bằng tiền.
4. Hậu quả về thuế, phí
Nếu hợp đồng bị vô hiệu mà trước đó đã kê khai, nộp thuế (như lệ phí trước bạ, thuế chuyển nhượng…), thì sẽ được xử lý theo quy định của pháp luật thuế, có thể được hoàn hoặc không tùy từng trường hợp cụ thể.
5. Trách nhiệm dân sự, hình sự (nếu có)
Nếu hợp đồng vô hiệu do gian lận, giả mạo, hoặc có hành vi vi phạm pháp luật hình sự, thì bên vi phạm còn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự, xử phạt hành chính hoặc bồi thường thiệt hại.
Cần làm gì khi phát hiện hợp đồng vô hiệu?
Khi nghi ngờ hoặc phát hiện hợp đồng dân sự có dấu hiệu vô hiệu, bạn nên:
- Dừng thực hiện hợp đồng ngay lập tức.
- Thu thập chứng cứ chứng minh hợp đồng vô hiệu.
- Liên hệ với luật sư tư vấn để được hỗ trợ phân tích, đánh giá và đưa ra phương án xử lý phù hợp.
- Nếu cần thiết, khởi kiện tại tòa án để yêu cầu tuyên bố hợp đồng vô hiệu và giải quyết hậu quả.
Việc nhận biết sớm các dấu hiệu hợp đồng dân sự vô hiệu sẽ giúp cá nhân, tổ chức phòng tránh được những rủi ro pháp lý nghiêm trọng. Đồng thời, hiểu rõ hậu quả pháp lý của hợp đồng vô hiệu cũng là cơ sở quan trọng để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình. Trong mọi trường hợp nghi vấn hoặc rủi ro về hợp đồng, bạn nên chủ động tham khảo ý kiến luật sư tư vấn hợp đồng dân sự để được hỗ trợ kịp thời và đúng pháp luật. Việc chủ động phòng ngừa sẽ giúp bạn tránh được các tranh chấp và thiệt hại không đáng có trong tương lai.
Xem thêm: